İnsomnia (uyuyamama hastalığı) nedir ve nasıl tedavi edilir?

İnsomnia, uyuklamak için tatmin edici vakit ve fırsat olmasına karşın, uykuya dalma ya da uykuyu sürdürmede ya da her ikisinde güçlük çekilmesi ve bu durumun, kişinin gündüz yaşamını olumsuz etkilemesi olarak tanımlanır. İnsomnia uykunun kalitesinin fena ve miktarının eksik olmasından da kaynaklanabilir.

İnsomnia fazla sık görülen bir rahatsızlıktır ve toplam nüfusun %30 ila %50’sinde görülür. Nüfusun yaklaşık %10’u ise kronik (uzun süreli) insomniadan felakete uğramış olabilmektedir.

İnsomnia, yetişkinlerde daha sık görülmesi ve bu sıklığın yaşla birlikte artmasına rağmen, çocuklar dahil almak üzere her yaştan insanı etkileyebilen bir durumdur. genelde kadınlar, erkeklere göre daha çoğunlukla bu durumdan etkileniler.

İnsomnia, semptomların süresine kadar üç sınıfa ayrılabilir:

Bir hafta veya daha kısa süren insomnia geçici insomnia olarak adlandırılabilir;

Kısa süreli insomnia bir haftadan uzun sürer lakin üç haftadan daha kısa bir sürede geçer;

Uzun süreli ya da kronik insomnia ise üç haftadan uzun sürer.

İnsomnia hem uyku hijyeni, tıbbi rahatsızlıklar, uyku bozuklukları, stres faktörleri ve sözde durumlar gibi insomnianın altında yatan nedenlere yan olarak da sınıflandırılabilir.

İnsomnia ile kısa süreli uyku ve uyku yoksunluğu gibi kullanılan öteki benzer terimler arasında fark yapılması önemlidir.

Kısa süreli uyku, insomnianın tanımında belirti olarak açıklama edilen gündüz yaşamının negatif etkilenmesi gibi bir durum olmadan, daha kısa zaman uyku ihtiyacı olan bazı kişiler için bayağı olabilir.

İnsomniada uyku için tatmin edici zaman ve fırsat varken, uyku yoksunluğu durumunda isteğe tabi veya bilinçli bir şekilde uykudan kaçınmakdan nedeniyle uyuklamak için vakit ve fırsatın olmamasından kaynaklanan bir uykusuzluk durumu laf konusudur.

İnsomnianın Sebepleri Nelerdir?

İnsomnianın böylece artı sebebi olabilir ve daha önce de belirtildiği gibi insomnia, altta yatan nedenlere alt olarak sınıflandırılabilir.

İnsomniaya niçin olan durumsal faktörler ve stres faktörleri aralarında aşağıdakiler sayılabilir:

jet lag (saat farkından sebebiyle uzun uçak yolculuğu sonrası sersemlik)fiziksel olarak rahatsız edici unsurların olması (sıcak, soğuk, parlak, şamata, tanıdık olunmayan etraf),öbür vardiyalarda niyetlenmek,stresli yaşam koşulları (boşanma ya da ayrılık, sevilen bir kişinin hayatını kaybetmesi, işini kaybetmek, sınava hazırlanmak),yasadışı uyuşturucu kullanımı,sigara içmek,yatmadan önce kafein alımı,içki zehirlenmesi veya alkol yoksunluğu veyabazı ilaçlar.

Bu faktörlerin birçok kısa süreli ve geçici olabilir ve böylece de, altta yatan faktör ortadan kalktığında veya düzeltildiğinde insomnia iyileşebilir.

Uyku Hijyeni

Uyku hijyeni insomniada önemli bir rol oynayabilir. Uyku hijyeninin kötü olması aşağıdakiler gibi maddi faktörleri içerir:

yatak odasının uyuklamak haricen şeyler için kullanılması,uykudan önce yemek yemek yeme ya da alıştırma yapma,aç karnına yatma,artı pozitif şamata ya da aydınlatma olan bir odada uyuma veyayatakta iş yapma.

Tıbbi ve Psikiyatrik Durumlar

Tıbbi ve psikiyatrik durumlar da insomnianın gelişmesinde katkıda bulunabilir.

Sık görülen bazı tıbbi durumlara örnek olarak aşağıdakiler verilebilir:

kronik kalp veya akciğer hastalığından kaynaklanan nefes alma problemleri (astım, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH),konjestif kalp yetmezliği,obstrüktif uyku apnesi (uyku esnasında solunum duraklamaları),obezite,reflü,hipertiroidizm (tiroid hormonlarının yüksek olması),üriner sistemle ilgili sorunlar (sık idrara çıkma, idrar kaçırma),kronik sancı,fibromiyalji,Parkinson hastalığı veyademans (bunama).

İnsomniaya neden olabilecek, sık görülen psikiyatrik sorunlar aralarında aşağıdakiler yer alır:

bunalım,psikozmani,anksiyete (vesvese) veyatravma sonrası stres bozukluğu (TSSB).

İnsomniaya neden olabilecek sık görülen bir takım psikolojik durumlara örnek olarak şunlar verilebilir:

menopoz,adet döngüsü,hamilelik,ateş veyaağrı.

İnsomniaya yol açan diğer nedenler uyku bozuklukları ile ilgili olabilir, misal olarak:

uyurgezerlik,uyku apnesi (uyku sırasında solunum duraklamaları),huzursuz but sendromu (uyku esnasında bacakta hissedilen ve bacakların hareket ettirilmesiyle hafifleyen hastalık),periyodik uzuv hareketi bozukluğu (uyku sırasında bacağın istemsiz olarak kesintisiz hareket ettirilmesi) veyasirkadiyen ritm uyku bozukluğu (biyolojik saatin düzeninin bozulmasından sebebiyle alışılagelmiş olmayan uyku saatleri).

İnsomnianın Öbür Sebepleri Nelerdir?

Burada sıralanan durumların yanı sıra, illa oysa altta yatan bir nedene emrindeki olmayan başka insomnia türleri de vardır. İnsomnianın sık görülen türlerinden bazıları bu bölümde ele alınacaktır.

Psikofizyolojik insomnia

Psikofizyolojik insomnia ya da primer insomnia, öğrenilen davranışların uykuya engel olduğu bir insomnia türüdür. Bu durumdan felakete uğramış kişiler kafalarını boşaltamazlar (görüşler birbiriyle yarışır) ve uykuya dalmaya çalışırken zihinsel fonksiyonları artar. Söz konusu rahatsızlık uzun süreli bir soruna dönüşebilir ve yatağa girmek artan bir üzüntü ve zihinsel uyarılma ile bağdaştırılmaya başlanır, bu da kronik insomniaya niçin olur. Bu koşul, kronik insomnia değerlendirmesi için formel uyku çalışmalarına katılan insanların takriben %15’nde geçerli olabilmektedir.

İdiyopatik insomnia

İdiyopatik (keskin bir nedeni olmayan) insomnia (çocuklukta başlayan insomnia veya hayat boyu görülen insomnia) çocuklukta başlayan ve erişkinlikte de devam edebilen, daha nadir görülen bir rahatsızlıktır (genç erişkinlerin ya da ergenlerin %1’inde). Bu durumdan muzdarip kişiler uykuya dalmakta ve uykuya devam etmekte zorluk çekerler ve gündüzleri kesintisiz halsiz olurlar. Bu durum teşhis edilmeden önce daha sık görülen diğer rahatsızlıkların değerlendirilip, ihtimaller arasından çıkarılması gerekir. Laf konusu hastalık ailesel olarak görülebilmektedir.

Paradoksal insomnia

Paradoksal insomnia aynı zamanda subjektif insomnia veya uyku algılama bozukluğu olarak da adlandırılır. Bu durum söz konusu olduğunda birey, insomniadan şikayet edebilir fakat, bir gecelik formel bir uyku çalışması yapılsa, klasik bir uyku düzenine sahip oldukları görülecektir.

İnsomnia İçin Tehlike Faktörleri Nelerdir?

İnsomniaya yol açabilecek altta yatan nedenlerin çeşitliliğinden nedeniyle, insomniaya özgü tehlike faktörleri bulunmamaktadır. Daha önce sıralanmış olan tıbbi ve psikiyatrik rahatsızlıklar çare edilmezse ya da tedavi edilmeleri zorsa, insomnia için tehlike faktörü teşkil ettikleri düşünülebilir. Her Tarafta yukarıda bahsedilen bazı şehvetli ve çevresel koşullar da insomnia için tehlike faktörü olma özelliği taşıyabilirler.

İnsomnianın Belirtileri Nelerdir?

Gündüz yaşamının negatif etkilenmesi insomnianın belirleyici ve en sık görülen semptomudur.

Öteki semptomlar aralarında şunlar yer alır:

gün içinde bitkinlik,gündüzleri uykululuk hali,duygu durum değişiklikleri,dikkat ve konsantrasyonun kuvvetsiz olması,enerjinin tükenmesi,anksiyete (endişe),sosyal işlevlerin kötüleşmesi,baş ağrıları veyapılan hata ve yanlışların artması.

İnsomnia ile ilgili olarak ne vakit doktoruma başvurmalıyım?

genellikle, geçici durumsal faktörlerle ilişkili insomnia vakaları, tetikleyici faktör ortadan kalktığında veya düzeldiğinde, kendi kendine iyileşecektir. Ama, insomnia kalıcı olursa ya da tıbbi veya psikiyatrik bir rahatsızlıkla ilişkili olduğu düşünülüyorsa bir hekim göre tıbbi değerlendirmenin yapılması gerekebilir.

İnsomnia ile diğer uyku bozukluklarının değerlendirilmesi ve tedavi edilmesi konusunda uzmanlaşmış doktorlar da vardır. Uyku apnesi (uykuda solunum duraklamaları), uyku bozuklukları konusunda uzmanlaşmış olan pulmonologlar (akciğer doktorları) tarafından değerlendirebilir ve çare edilebilir. Uyku bozukluklarını değerlendiren ve çare olan öbür doktorlar ise uyku bozuklukları alanında uzmanlığı olan nörologlardır.

İnsomnia Nasıl Teşhis Edilir?

İnsomnianın değerlendirilmesi ve teşhisi, hastanın tıbbi ve psikiyatrik öyküsünün eksiksiz bir şekilde doktor değin alınması ile başlar. Yukarıda da bahsedildiği gibi, bu nedenle fazla tıbbi ve psikiyatrik rahatsızlık insomniadan sorumluluk sahibi olabilir.

Herhangi bir tuhaf durumun tespit edilebilmesi için genel bir fizik muayenenin yapılması önemlidir;  zeka olarak durumun ve nörolojik fonksiyonların değerlendirilmesi; kalp, akciğer ve batın muayenesi; kulak burun boğaz muayenesi ile boyun ve bel çevresinin ölçülmesi gibi. Rutin olarak alınan ilaçların değerlendirilmesi ve uyuşturucu, içki, sigara ya da kafein kullanımı da tıbbi öykünün alınmasının manâlı bir kısmını teşkil etmektedir. Söz konusu durumlarla ilgili her türlü laboratuvar tetkiki veya kan tahlili de değer biçme dahilinde yapılabilir.

Hastanın aile üyeleri ile yatak arkadaşlarına da, hastanın uyku düzeni, horlaması ya da uyku esnasındaki hareketleri hakkında sorular sorulması gerekir.

Uyku alışkanlıkları ve düzeni ile ilgili spesifik sorular, yapılacak değerlendirmenin önemli bir kısmını oluşturur. Hastanın uyku öyküsünü alırken aşağıdaki hususlara odaklanılır:

uykunun süresi,uykunun zamanı,uykuya dalma zamanı,uykudan kalkma sayısı ve süresi,sabahları uykudan kalkma zamanı vegün üçerisinde uyuklama zamanı ve süresi.

Uyku düzeninin daha dürüst bir şekilde değerlendirilebilmesi adına bu parametrelerin jurnal olarak kaydedilmesi nedeniyle uyku kayıtları veya günlükleri tutulabilir.

Uyku öyküsü alınırken hem, insomniayla ilişkili olabilecek mümkün semptomlarla ilgili sorular da çoğunlukla sorulur. Doktor, hastanın gün içindeki işlevselliğinin nasıl olduğu, bitkinliği, konsantrasyon ve uyarı sorunları, uyuklamaları ve insomniada sık görülen öteki semptomları ile ilgili sorular sorabilir.

Diğer tanısal tetkikler, her insomnia hastası için zorunlu olmasa da, insomnia değerlendirmesinin bir parçası olarak başvurulabilir.

Polisomnografi, uyku apnesi (uykuda solunum duraklamaları) gibi durumlardan şüphelenildiği zamanlarda, uyku merkezlerinde yapılan bir testtir. Söz konusu testte kişinin, uyku merkezinde bütün bir gece boyunca kalması gerekir ve bu süre kapsamında kişinin kalp hızı, beyin dalgaları, solunumu, hareketleri, oksijen seviyeleri ve öteki parametreleri izlenir. sonra, elde edilen veriler, uyku apnesini teşhis etme ya da ihtimaller arasından netice üstüne özel olarak eğitim almış bir hekim göre inceleme edilir.

Aktigrafi ise bir takım durumlarda uygulanabilecek daha nesnel bir testtir fakat insomnia değerlendirmesinin rutin bir parçası değildir. Aktigraf, uyurken ve uyanıkken hastanın hareketlerini algılayan bir hareket dedektörüdür. Günler veya haftalar baştan başa kol saati gibi takılır ve uyku düzeni ve hareketlerini belirlemek üzere hareket verileri kaydedilir ve çözümleme edilir. Bu deneme primer insomnia, sirkadiyen ritm bozukluğu ya da uyku algı bozukluğu vakalarında menfaat sağlayabilir.

İnsomnia Nasıl Çare Edilir?

İnsomnianın tedavisi büyük ölçüde altta yatan nedene bağlıdır. Keskin bir şekilde durumsal bir faktörün insomniaya neden olduğu durumlarda, söz konusu faktörün düzeltilmesi veya ortadan kaldırılmasıyla   genelde, insomnia iyileşir. Örneğin yaşanan rahatsızlık, jet lag ya da yaklaşan bir imtihan gibi geçici bir stresli durumla ilişkili ise o vakit, söz konusu stres faktörü geçtiğinde insomnia da iyileşmiş olacaktır.

genelde insomnianın tedavisi, ilaç kullanılmayan ya da davranışçı yaklaşımlar ile ilaç tedavisi seçeneklerine ayrılabilir. İnsomnianın başarılı bir şekilde tedavi edilebilmesi için her iki girişim da gereklidir ve bu yaklaşımların bir arada kullanılması, yaklaşımlardan birinin yetim kullanılmasından daha etkin olabilir.

İnsomnianın bilinen bir tıbbi ya da psikiyatrik rahatsızlıkla ilişkili olduğu durumlarda uygun görülen tedavi, insomniaya karşın spesifik bir tedaviye ilave olarak insomniayı ön planda tutan bir tedavinin uygulanmasıdır. Altta yatan neden yeterince dikkate alınmazsa, hastayı çare etmek için ayrıca ilaç tedavisi hem de hap dışı tedavilerle ne kadar agresif önlemler alınırsa alınsın insomnia olasılıkla devam edecektir.

İnsomnianın hap dışı tedavileri nelerdir?

İnsomniadan muzdarip şahısların tedavisinde kullanılması önerilen öyle pozitif teknik mevcuttur. Bunlar ilaç dışı stratejilerdir ve genelde, insomniaya karşın ilaç tedavileri ve altta yatan tıbbi veya psikiyatrik rahatsızlıkların tedavisi gibi insomnia için verilen diğer reçetelerle birlikte, hastanın evde uygulaması öğüt edilen yöntemlerdir.

Söz konusu davranışçı tekniklerin en önemlilerinden bazıları uyku hijyeni, uyarıcıların kontrolü, rahatlama teknikleri ve uyku kısıtlamalarıdır.

Uyku hijyeni nedir?

Uyku hijyeni insomniada uygulanan ilaç dışı tedavilerin bileşenlerinden birisidir ve uykuya dalma ve uykuda kalma süreçlerini iyileştirebilecek kolay adımları içerir. Uyku hijyeni aşağıdaki stratejilerden oluşur:

Kendinizi dinlenmiş hissetmenize yetecek dek uyuyun, ondan daha sonra yataktan çıkın (fazla uyumayın).Düzenli bir uyku programını takip edin.Kendinizi uyumaya zorlamayın.Akşam üzeri ya da akşamları kafein taşıyan içecekler tüketmeyin.Yatmadan önce içki almayın.Sigara içmeyin, bilhassa de akşamları.Yatak odanızı, uykuyu özendirecek şekilde düzenleyin.Aç karnına yatmayın.Yatmadan önce gerginlik ve vesvese durumlarını ortadan kaldırın.Yatmadan önceki 4-5 saat içerisinde olmamak kaydıyla, uyumlu olarak çalışma yapın.

Uyarıcıların kontrol edilmesi insomnia için nasıl yardımcı olabilir?

Uyarıcıların kontrolü kavramı, uykuya dalmaya asistan tekniklere atıfta bulunmaktadır. Laf konusu teknikler, yatak odasında uykuyu özendirme eden bir ortamın oluşturulması amacıyla kullanılmaktadır. Uygulanabilecek bazı basit yöntemler şunlardır:

Yatağı hedeflemek, okumak, televizyon izlemek, yemek yemek ya da diğer zihinsel olarak uyarıcı aktiviteler için yok, yalnızca seks ve uyumak için kullanın.

Sadece kendinizi uykuya hazırlanmış hissettiğinizde yatağa girin.Yatak odası içindeki ve etrafındaki bütün ışıkları söndürün ve gürültüleri giderin.Fazla uyumayı önlemek için her sabahtan aynı saatte kalkın.

Yatağa girdikten daha sonra 20 dakikadan uzun bir sürede uykuya dalamazsanız, kalkın ve her tarafta uyumaya hazır olana değin bir takım rahatlama tekniklerini deneyin.

İnsomnianın hap dışı tedavisinin bir parçası olan rahatlama teknikleri, sıcacık bir şekilde oturarak veya uzanarak, her seferinde vücudun belirli bir bölgesindeki kasların gevşetilmesini içerir. Bu teknik, vücudun daha da rahatlaması için, derin ve gevşek bir şekilde nefes alma ile birlikte uygulanabilir.

Uyku kısıtlaması nedir?

Uyku kısıtlaması, sadece uyku amaçlı olarak yatakta geçirilen zamanın kısıtlandığı, insomniaya yönelik uygulanan diğer bir hap dışı davranışçı tedavi yöntemidir. İnsomniası olan pek çok birey sabahları uyandıktan sonradan yatağın içinde uzun zaman kalabilmektedir. Bu şekilde artı uyuma sirkadiyen ritmi bozabilir ve bir sonraki gece uykuya dalmayı daha da zorlaştırabilir.

Her gece uykuda geçen hakiki zamanın kaydını yakalamak içi uyku günlükleri kullanılır ve yatakta geçen toplam süre kısaltılarak, yatakta geçen zaman ağır ağır uykuda geçirilen reel zamanla eşitlenir. Bu usul zaman içerisinde yavaşça artı uyumayı azaltmakta ve ortadan kaldırmaktadır. Hem, yatakta geçirilen zaman hakiki uyku süresine yaklaştıkça, uyuma motivasyonu artar ve uyku daha verimli olur.

İnsomnianın tedavisinde hangi ilaçlar kullanılır?

İnsomnianın tedavisinde kullanılan esas hap sınıfları, benzodiazepin ve benzodiazepin içermeyen sakinleştiriciler gibi, hiptonik ve düzeltici ilaçlardır.

Benzodiazepin sınıfındaki pek pozitif hap insomnia tedavisinde başarılı bir şekilde kullanılmaktadır, en sık kullanılanlar aralarında aşağıdakiler yer alır:

Kuazepam (Doral),Triazolam (Halcion),Estazolam (ProSom),Temazepam (Restoril),Flurazepam (Dalmane) ileLorazepam (Ativan).

Bir öteki sık kullanılan benzodiazepin olan diazepam (Valium), daha uzun süren sakinleştirici etkisinden sebebiyle genellikle insomnianın tedavisinde kullanılmaz.

Benzodiazepin içermeyen sakinleştiriciler de insomnianın tedavisinde sıklıkla kullanılmakta ve yeni ilaçların çoğu bu grupta yer almaktadır. En sık kullanılanlardan bazıları:

Zaleplon (Sonata),Zolpidem (Ambien ya da Ambien CR, Zolpimist, Intermezzo) ileEszopiklon (Lunesta).

Beyinden salgılanan ve uykuyu tetikleyen bir kimyasal olan melatonin, takviye olarak insomnianın tedavisinde denenmiştir. Melatonin seviyelerinin düşük olduğu aşina hastalardaki spesifik durumlar hariç, insomnianın sık görülen türlerinin tedavisinde başlıca etkisiz olduğu görülmüştür. Melatonin reçetesiz olarak alınabilmektedir.

Melatonin mekanizmasını taklit ederek tesir belirten bir insomnia ilacı olan ramelteon (Rozerem) daha yeni bir ilaçtır. İnsomniası olan belirtilen hasta gruplarında etkili bir şekilde kullanılmaktadır.

Sakinleştici veya hipnotik sınıflarında olmayan ve insomnianın tedavisinde kullanılan diğer ilaçlar da vardır. Rahatlatıcı antihistaminler, difenidramin (Benadryl) düzeltici etkilerinden sebebiyle uyku ilacı olarak kullanılmaktadırlar; ama, pek pozitif tabi etkiden ve ertesi gün uzun zaman sersemlik yapmasından sebebiyle bu ve sözde ilaçların bu şekilde kullanılmaları nasihat edilmez.

Bazı antidepresanlar mesela, trazodon (Desyrel), amitriptilin (Elavil, Endep), doksepin (Sinequan, Adapin) bununla birlikte depresyondan muzdarip olan hastalarda, insomnianın tedavi edilmesi için etkin bir şekilde kullanılabilir. Rutin olarak bu amaç için kullanılmaları çoğunlukla nasihat edilmese de, bir takım antipsikotik ilaçlar da insomnia tedavisinde kullanılmaktadır.

Adı geçen bu farklı ilaçları danışacak ve her kişi için spesifik olarak hangisinin en iyi seçenek olabileceğine karar verecek en iyi birey bir hekim veya uyku uzmanıdır. Bu ilaçların böylece çoğunun istismar edilme ve tiryakilik yapma potansiyeli vardır ve itinalı bir şekilde kullanılmaları gerekir. Laf konusu ilaçların hiçbirisi, reçete eden doktorun gözetimi olmadan kullanılmamalıdır.

İnsomnianın geleceği nasıl görünmektedir?

İnsomnianın geleceği genel olarak olumludur. Böylece fazla insomnia vakası geçici durumsal gerginlik faktörleri ile ilişkilidir ve söz konusu koşul ortadan kalktığında sorun basit bir şekilde çözülür. Uzun süreli (kronik) insomnia vakalarında ise tıbbi ya da psikiyatrik nedenlerin araştırılması ve tedavi edilmesi gerekir. İnsomnianın tedavisi için hap tedavileri ve hap dışı evde uygulanabilecek tedaviler mevcuttur ve çoğunlukla başarıya ulaşılmaktadır.

İnsomniaya Genel Bakış

İnsomnia, uyumak için yeterli ihtimal olmasına karşın, uyku kalitesinin ve miktarının kötü olması nedeniyle gündüz yaşamının negatif etkilenmesi ile tanımlanan bir durumdur.

Böylece artı tıbbi ve psikiyatrik rahatsızlık insomnianın oluşmasından sorumluluk sahibi olabilir.Bazı durumlarda insomnia, herhangi bir altta yatan nedenle ilişkili olmayabilir.İnsomnianın tedavisi için böylece fazla tezgâhtar hap dışı davranışçı teknik mevcuttur.İnsomnianın tedavisinde hap dışı stratejilerle birlikte ilaç tedavileri yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Uyku uzmanları, uzun süreli (kronik) insomnia vakalarının değerlendirilmesi ve tedavi edilmesinde manâlı bir rol oynayan tıp doktorlarıdır.